Genel olarak ülkemizde edebiyat dersini severiz. Sayısız yazar ve şairle tanıştığımız bu derste dilin zenginliklerini de öğreniriz. Dil anlatımını zenginleştirmek için kullandığımız kelime öbeklerinden biri olan isim tamlamasıyla da bu derste tanıştık. Ancak isim tamlaması yalnızca sınavlarda karşımıza çıkan bir konu değil. Farkında olmasak bile aslında sağlıklı iletişim kurmak için sık sık isim tamlamalarına başvuruyoruz.
Farkında olmadan kısmı önemli çünkü zaten bir cümleden isim tamlamasını çıkarsak ve o kelime öbeği yerine yalnızca isim kullandak emin olun hiç kimse cümlenin ne anlama geldiğini çözemezdi. Yani isim tamlaması bir ders konusundan ziyade günlük hayatımızı bile direkt olan etkileyen bir dil tekniğidir. Gelin isim tamlaması nedir, türleri nelerdir, nasıl bulunur gibi merak edilen soruları yakından inceleyelim.
Temelden başlayalım, isim tamlaması nedir?
Aralarında anlam ilgisi olan ya da bu ilginin daha sonra kurulduğu iki isimden oluşan ve birinin diğerini iyelik yani sahiplik yönünden tamamladığı kelime öbeklerine isim tamlaması diyoruz. Ad tamlaması olarak da anılan isim tamlamaları genel olarak iki isimden oluşur ancak en az iki isim demek daha doğru olacaktır çünkü çok daha fazla isimden oluşmuş isim tamlamaları da vardır.
İsim tamlamasındaki ilk isim tamlayan, ikinci isim tamlanan olarak adlandırılır. Tamlayan genel olarak yardımcı öğe olarak kabul edilir. İsim tamlamasının asıl öğesi ise tamlanandır. “Türkçede yardımcı unsur başta; asıl unsur sonda bulunur.” kuralı isim tamlamasında da geçerlidir. Bütün vurgu tamlayan üzerindedir.
İsim tamlamaları kendilerine özel iki tür ek alırlar. Bunlardan ilki, ilgi hal eki olarak da bilinen tamlayan eki -(n)in; diğeri ise iyelik eki olarak da bilinen tamlanan eki -(s/y)i. Kullanılan bu ekler iki isim arasındaki anlam bağını kurmakla kalmaz aynı zamanda aralarındaki iyelik yani sahiplik anlamını da kazandırır. Birkaç örnek vermek gerekir;
- İnsanların vefasızlığı
- Grubun lideri
- Kapının kolu
- Yalancının mumu
- Sabrın meyvesi
- Kötünün iyisi
- Kutunun rengi
İsim tamlaması nasıl bulunur?
İsim tamlamaları genel olarak kendilerini cümle içinde belli ederler. Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, sıfat tamlamaları ile karıştırmamaktır. Birkaç eksik cümle üzerinden örnek verelim bu cümlelere sorulan sorular ile isim tamlamasının nasıl bulunacağını görelim.
- Annem doktordu. / Ne doktoru? / Çocuk doktoru
- Penceresinden ağaçlar görünen / Ne ağaçları? / Kavak ağaçları
- Bir ocakta çalışır / Ne ocağı? / Sağlık ocağı
- Kolaylıklardan fazlaca yararlanır / Neyin ya da nelerin kolaylıkları? / Hoş görüleceğini bilmenin kolaylıkları
- Rüzgâr arkadaşım olurdu. / Ne arkadaşı? / Oyun arkadaşı
- Masada, / Ne ya da kimin masası? / Annemin masası
- Resim dururdu. / Neyin ya da kimin resmi? / Babamın resmi
- Kocaman bir masası ve koltuğu vardı. / Kimin? / Babamın
İsim tamlaması türleri ve örnekleri:
- Belirtili isim tamlaması
- Belirtisiz isim tamlaması
- Zincirleme isim tamlaması
- Takısız isim tamlaması
- Karma tamlama
Belirtili isim tamlaması:
Tamlayanı -in ilgi eki alan ve tamlananı da -i iyelik eki almış olan isim tamlamaları belirtili isim tamlaması olarak adlandırılır. Tamlananın kime ya da neye ait olduğu tamlayan tarafından kesin olarak bildirilir. Aitlik kesindir ama geçicidir. Tamlanan daha sonra başka adlarla da tamlanabilir.
Örnek;
- Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına,
- Baka kalırım giden geminin ardından.
- Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı
- Oğlumun yıllar önce alınan kazağı.
- İhtiyarın bir kış gecesi ölümü.
- Sıcaklığını hissettin mi güneşin?
- Dante gibi ortasındayız ömrün.
- Çocuğun minik elleri
- Şehrin günlerdir akmayan suları
- Kocaman bir masası ve koltuğu vardı annemin.
- Küçük bir evi ve bahçesi vardı arkadaşımın.
Belirtisiz isim tamlaması:
Tamlayanın herhangi bir ek almadığı ve tamlananı da -i iyelik eki almış olan isim tamlamaları belirtisiz isim tamlaması olarak adlandırılır. Tamlayan eksiz olduğu için tamlananın kime ya da neye ait olduğu tam olarak bilinmez. Belirtisiz isim tamlamasında tamlayanın bazı görevleri vardır;
- Tamlananın türünü bildirir.
- Misafir odası, kömür sobası, ev terliği, çiçek saksısı, masa örtüsü, otobüs bileti,
- Tamlananın neden yapıldığını bildirir.
- Biber dolması, pirinç pilavı
- Tamlananın yetiştiği yeri bildirir.
- Amasya elması, Bursa şeftalisi, Bağdat hurması, İzmir üzümü
- Tamlananın neye benzediğini bildirir.
- Dil balığı, parmak üzümü
- Tamlananın mesleğini bildirir.
- Kayıt memuru, temizlik işçisi, fizik öğretmeniz, ev kadını, okul müdür, daire başkanı
- Tamlananın nedenini bildirir.
- Sel felaketi, deprem yıkıntısı
- Tamlananın zamanını bildirir.
- Yaz yağmuru, sabah kahvaltısı
- Tamlananın yapıldığı aracı bildirir.
- Çöp kebabı, telefon görüşmesi
- Bazı özel adlar.
- Konya Ovası, Topkapı Garajı, Taksim Meydanı, Boğaziçi Köprüsü, Çanakkale Köprüsü, Ankara Kalesi
Zincirleme isim tamlaması:
İki kelimeden fazla isimden oluşan isim tamlamalarına zincirleme isim tamlaması denir. Tamlayan ya da tamlanan kendi içinde bir isim tamlamasıdır. Kelime öbekleri belirtili ya da belirtisiz isim tamlaması olabilirler. Var olan isim tamlamasına bir isim daha eklenmesi ile oluşur.
Örnek;
- Çocuğun sırt çantası
- Su sesinin nağmesi
- Şehrin havasının kirliliği
- Hava tahmin raporu
- Dünya kadınlar günü
- Çelik tencere markası
- Çocuk edebiyatı dizisi
- Ali’nin kardeşinin günlük harçlığı
Takısız isim tamlaması:
Takısız isim tamlamasında ne tamlanan ne de tamlayan ek almıştır. Bazı akademik yayınlarda takısız isim tamlamasının bir isim tamlamasından ziyade bir sıfat tamlaması olduğuna dair düşünceler vardır.
Örnek;
- Çelik kasa
- Cam kavanoz
- Kâğıt mendil
- Taş duvar
- Bakır tepsi
- Naylon torba
- Tahta köprü
- Altın bilezik
- İpek gömlek
- Altın yüzük
Karma tamlama:
Karma tamlamada isim tamlaması ve sıfat tamlaması bir aradadır. Karma tamlamada hem tamlayan hem de tamlanan ya da ikisinden biri bir sıfat tarafından nitelenir.
Örnek;
- Issız sokakların hüznü
- Buraların eski hâli
- Yorgun köylülerin nasırlı elleri
- Yeni eğitim-öğretim yılı
- Bebeğin tatlı gülüşü
- Büyük köşkün bahçesi
- Çalışkan öğrencinin karnesi
Dil anlatımını zenginleştirmek için kullanılan kelime öbeklerinden biri olan isim tamlaması nedir, türleri nelerdir, nasıl bulunur gibi soruları örnekler üzerinden anlatarak konu hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik.
